Mari Austvoll Gjengedal – Gjengevoll Mangesysleri

Introduksjonskurs for mangesyslarar

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Velkomen til kurs 8.-10. september!

Har du ein draum om eit annleis liv? Eit liv på landet, eit saktare liv, eit skapande liv i takt med naturen, der du kan vera din eigen sjef og styra dagane sjølv? Då har vi ein spanande nyheit til deg:

8.-10. september arrangerer vi vår aller fyrste pilot i introduksjonskurs for framtidige småbrukarar og mangesyslarar.

I laupet av helga får du vera i lag med oss og andre som har dei same draumane som deg, du får jobba med å konkretisera dine eigne planar, jobba med eige tankesett, få innspel frå andre, få innblikk i grunnleggjande lover og reglar, og få ein liten smakebit på korleis det er å bu og jobba på eit mangesysleri.

Kort om kurset

Tid: Fredag 8. september kl 18.00 til sundag 10. september kl 14.00

Stad: Gjengevoll Mangesysleri, Tveit 31, Samnanger

Målgruppe: Deg som bur eller har ein draum om å bu på eit småbruk og driva med sjølvberging eller starta eit mangesysleri / ein mangfaldig bedrift på garden

Deltakarar: 5-10 stk

Overnatting: Overnatting på garden (inkludert i prisen), soverom med enkel standard eller glampingtelt ute.

Mat: Du får servert alle måltid (meld ifrå om allergier og matbehov i påmeldingsskjema).

Pris: 2900,- per person (dette kurset er sterkt rabattert grunna at det er eit pilotkurs)

Påmelding: Du bør søkje om plass så fort som mogleg for å ha større sjanse til å få plass. Vi bekrefter plassar fortløpande til det vert fullt.

Er kurset for deg?

Kurset er for deg viss du kan kjenna deg igjen i noko av dette:

Du har eit “vanleg liv” og ynskjer deg noko anna
Du drøymer om eit liv på landet, men har ikkje turt å ta steget og veit ikkje korleis du gjer det
Du har ein jobb som ikkje fyller deg med glede, og du tenkjer at det må finnast noko meir der ute
Du har nokre tankar om korleis du vil at livet skal sjå ut, men du veit ikkje kor du skal byrja
Du har lause planar, men manglar trua på at du skal få det til og du føler det du drøymer om er fjernt og urealistisk
Du har allereie gard, men du har ikkje kome i gong med noko enno
Du vil ut av hamsterhjulet og leva eit meir regenerativt liv, men du manglar eit fellesskap og folk som støtter deg

Kva kan du forventa?

Du kan forventa ei innhaldsrik og meiningsfull helg der du bur på garden saman med oss og deltek på eit inspirerande kurs under små og intime tilhøve. Du vert kjent med andre som er i same situasjon som deg, du får verktøy til å starta å konkretisera planane dine, og du får tilbakemeldingar frå oss og andre kursdeltakarar.

Vi som held kurset heiter Mari og Kjetil og driv Gjengevoll Mangesysleri. Vi har gått, og går gjennom, nett dei same prosessane du skal gjera. Vi er ikkje eksperter med alle svara, men vi kan dela erfaringer og stilla dei riktige spørsmåla som får deg på riktig veg.

Dette er eit pilot-kurs. Det vil sei at det er fyrste gong vi gjer det, noko som betyr at du er prøvekanin for opplegget og at vi ikkje kan garantera at alt vert perfekt. Denne fyrste runda vert ein test som vi kan vidareutvikla eit proffare opplegg ut i frå.

Sidan det er eit pilot-kurs, får du heile helga til ein sterkt rabattert pris. I framtida kjem prisen til å gå betydeleg opp. Gjennom å delta no, får du høve til å vera med å utforma korleis dei framtidige opplegga vil vera samstundes som du sparer pengar.

Program (førebels)

Fredag:
17: Ankomst og innlosjering
18: Middag og bli-kjent. Kort introduksjon av kvarandre og arbeid med tillit og tryggleik.
19: Introduksjon og omvisning på garden.
20: Bål og kveldshygge.

Laurdag:
08: Frukost
09: Morgonstell på garden
10: Arbeid med visjonar, tankesett, kontekst og ressurskartleggjing.
12:30: Lunsj
13:30: Innføring i grunnleggjande regelverk og krav til husdyrhald, dyrking, vidareforedling, innføring i formelle krav til korleis å starta opp.
15: Vidare arbeid med utvikling av eigne idear og planar, arbeid i grupper, diskusjon og tilbakemeldingar
18: Middag, bål og kveldshygge

Sundag:
09: Frukost
10: Morgonstell på garden
11: Konkretisering av planar, oppsummering, siste spørsmål, avrunding
13: Lunsj
14: Avreise

Er du klar for å ta konkrete grep i retning livet du drøymer om?

Våren er her

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Sola er på veg tilbake etter ei lang mørketid, og ein ny dyrkesesong ligg foran oss. Her skal vi i gang med å så årets fyrste planter denne veka, men før sesongen byrjar for alvor, kostar vi på oss eit tilbakeblikk på fjorårets dyrkesesong.

2022 var år nummer to i grønsakshagen vår, og eit år der vi skulle ta nokre store steg vidare, gjera ferdig meir dyrkeplass og byrja med grønsaksabonnementsordning!

Vi opna for teikning av abonnement for lokale folk i kommunen i mars før sesongen byrja. Sidan det var vårt fyrste år og vi ikkje ville ta for hardt i, opna vi berre for ti plassar, og det var skulle det visa seg at var lurt (meir om det seinare).

At vi hadde kundar og innbetalingar allereie før grønsakene var i jorda, var ei god forsikring på at vi ville få avsetnad på produkta, og pengane hjalp når vi skulle gjera innkjøp.

Før utesesongen starta, gjaldt det å få ferdig så mykje av beda som mogleg. I mai og juni vart det difor mykje graving, nett som året før.

Her på garden er dei ulike dyrkefelta oppkalt etter land, og i fjor fekk vi ferdigstilt både Kina, Portugal, Liechtenstein og Luxemburg! Med det vart vårt effektive dyrkeareal meir enn dobla, og det var ein kraftig oppgradering.

Vi fekk også satt opp ein tunnell til klatreplanter, vi fekk lagt opp nokre provisoriske gresskarbed, og vi fekk planta ein god håndfull forskjellige bærbuskar heilt på slutten av sesongen. I år ser vi fram til å kunna hausta våre fyrste hagebringebær, hageblåbær, solbær og stikkelsbær.

Under ser du felta Portugal og Kina.

Alt i alt er vi godt nøgde med utviklinga i hagen i fjor. Her kan du samanlikna forskjellen mellom hausten 2021 og sommaren 2022:

Når det gjeld sjølve vekstsesongen, var den krevjande. Vi hadde jo eit håp om at året skulle verta bra etter det veldig tørre året 2021, men vi fekk litt for mykje av det gode i kompensasjon i fjor. Det var vått, vått og atter vått. Det regna omtrent alle dagar heile sommaren, og når vi ikkje trudde det kunne regna meir, så regna det litt til (ikkje lat deg lura av dei fine bileta over, dei vart tatt mellom alle bygene).

På grunn av det våte og kalde vêret (om lag 10-12 grader store delar av tida), var det mykje av plantene som stura og massevis av ting som gjekk gale. Mange planter stod i vann omtrent heile tida, noko som gjorde at næringsstoffane rann vekk eller at plantene rett og slett drukna.

Noko av det som rotna, drukna eller berre ikkje vokste, var:

Frilandsagurkane
Squashen
Bønnene
Gresskarene
Betene

Vi hadde også lite hell med lauken, ein del rotgrønsaker (som brukte for lang tid) og fleire av blomane.

Elles vart vi utsatt for det meste anna av plager og sjukdom:

Vi hadde enormt mykje sniglar som åt opp alle dei fyrste plantene vi satt ut (og vi som ikkje trudde vi hadde eit snigleproblem!)
Dei tidlege kålplantane vart åtaka av jordlopper
Vi fekk tidleg tørråte på både potetane og tomatane, og i tillegg potetskurv
Chilien og paprikaene vart full av bladlus

Det einaste som verkeleg trivdes i den kalde vestlandssommaren, var all kålen (sjølv om sniglane trivdes veldig godt med å eta på dei òg). Abonnentane var nok godt lei av kål, særleg grønkål, når sesongen var over. Men det er jo godt å vita at sjølv når alt anna feilar, har vi særs gode tilhøve for kål her, og det er jo slett ikkje verst sidan kål er supernæringsrikt.

Trass i mykje usikkerheit, nedturar og nervøsitet for om vi ville klare å leva opp til det vi hadde førespegla for kundane våre (hjelp! Kva held vi på med? Skal vi berre gi opp?), klarte vi faktisk så vidt å fylla alle dei ti utleveringane pluss ein bonusutlevering med grønsaker gjennom sesongen. Det var minst dei fyrste gongane, sidan tidleggrønsakene brukte mykje lenger tid på å verta hausteklare enn vi hadde planlagt, men mot slutten av sesongen fekk vi til relativt bugnande poser. Det er verkeleg kjekt når ein kan hausta slike flotte og fargerike poser som dette her:

Så, vi er eigentleg ganske nøgt med å ha klart å levera grønsaker heilt frå juni til november, trass alt som ikkje gjekk etter planen.

No ser vi stort fram mot dyrkesesongen 2023. Vi tenkjer jo at det i alle fall ikkje kan gå verre enn i fjor, og det er jo eit godt utgangspunkt. Heretter må det berre gå oppover!

Planar framover:
No byrjar arealet i hagen snart å verta fylt ut med bed, og i år har vi kunn eitt større dyrkefelt vi gjera ferdig, nemleg Sveits, der fokuset skal vera på fleirårige vekster som urter, rabarbra, roser, og eit par busker eller frukttre.

Elles vert dette året kor vi endeleg skal få på plass ein del grunnleggjande infrastruktur som har måttet venta. Vi skal innstallera vatningsanlegg, byggja ein vaskestasjon og eit reiskapsskjul, og vi skal gjerda inn Kina med skikkeleg hjortegjerde.

Når det gjeld produksjons- og salsmål for 2023, vil vi fokusera på dette:

Fortsetja med abonnementsordning for samningar, og auka tale noko
Ha ein større samla produksjon enn i 2022, og selja overskotet til kundane på mjølkeruta vår og eventuelt på REKO
Utforska produksjon av urtar og spiselege blomar for sal til restaurantar
Øva oss på å dyrka snittblomar og laga bukettar for sal (sjå dei flotte blomane under!)

Vi gler oss til å visa fram endringane i året som kjem. Følg oss gjerne på instagram (@mangesysleriet) for daglege oppdateringar frå hagen og alt det andre vi held på med.

Hald også utkikk etter snarleg lansering av årets grønsaksabonnement (om du bur i Samnanger), eller skriv deg opp på mjølkeruta vår om du bur i Bergen og vil kjøpa grønsaker i laupet av sesongen.

Spanande ting skjer!

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Vi skriv endeleg juni, og plutseleg er sommaren her!

Sjølv om det har vore ganske stilt frå oss dei siste månadane, har vi ikkje låge på latsida. Vi har budd oss på ein ny sesong, og no er det rett før alt brakar laus.

Hagen er i stadig oppbygging, og vi er spent på å levera ut grønsaker til våre fyrste abonnentar denne sesongen. Vi planlegg også ein heilt ny salskanal: Mangesysleriets mjølkerute! Meir om det nedanfor.

I tillegg skal vi slakta alle grisane våre i sommar. Det vel vi å gjera slik at vi får meir tid til å fokusera på andre ting. Det betyr at nett no har du moglegheit til å førehandstinga kjøt frå våre glade utegrisar for det som kanskje vert siste gong på ein god stund.

Les meir om tinging av grisekjøt her.

Nyheit: Mangesysleriets mjølkerute

Fram til no har vi hovudsakeleg brukt REKO som hovudsalskanal, men vi ynskjer å byggja endå betre kontakt med deg som kunde og gjera det enklare å handla. Difor lanserer vi no vår eigen mjølkerute.

Som kunde på mjølkeruta får du ein epost annakvar veke med informasjon om kva du kan handla. Du legg enkelt inn bestilling og betaler, og vi kjem med varene. No i 2022 vert det utlevering annakvar onsdag i oddetalsveker.

For deg som kunde vert dette enklare enn REKO fordi du får ei påminning og slepp å hugsa på utleveringane sjølv, og du slepp å forholda deg til Facebook som bestilingsplattform. Bur du langs ruta, treng du ikkje ein gong forlata huset, men få varene heim utan ekstra kostnad. For oss vert det mindre administrering med annonser og ein smidigare kjøpsprosess.

Vi er sjølvsagt avhengig av at vi får ein grei mengde kundar som ynskjer å nytta dette tilbodet om vi skal kunna gjera det, så vi vonar det vert tatt godt imot og er spente på å koma i gong 🙂

Les meir og meld deg på kundelista til mjølkeruta her.

Hagen går framover

Vi har arbeida på spreng dei siste månadane med å få hagen klar for ein ny sesong. I år skal vi dyrka på om lag dobbelt så stort areal som i fjor, og vi er veldig spente på den nye grønsaksabonnementsordninga vi testar ut. Om litt under to veker skal dei lokale samningane som har meldt seg som abonnentar, få utlevert sin første grønsakslevering. Som abonnentar får dei heilt ferske grønsaker fram til oktober.

Vi kjem etter kvart til å få meir grønsaker enn abonnentane treng, så dei vil vi selja ferske via m.a. mjølkeruta. Noko vil vi også foredla slik at du også i år kan kjøpa deilig chilimarmelade, sylteagurk og andre godsaker frå hagen.

I motsetnad til i fjor, har årets dyrkesesong starta vått og kaldt. I fjor var det ein brutal tørke i starten av sesongen som gjorde at vi brukte fleire timer kvar dag på å vatna. Vi har ikkje lidd under mangel på vatn i år. Men vi merker at sniglane og anna som likar å eta planter, har betre vekstvilkår, så mai har vore litt ekstra røff for småplantene. Vi vonar det vert betre og kryssar fingrane for ein god avling av mange ulike grønsaker.

Vi dyrkar om lag 120 (!) forskjellige sortar, mellom anna 8 ulike gulrøter, 10 ulike tomatar, tre sortar potet og massevis av forskjellige kålvekster.

Sommarkafé i juli

Alle som kan tenkja seg å ta ein hyggeleg sundagsutflukt i sommar og vitja oss her på garden, kan gleda seg over at vi inviterer til sommarkafé kvar sundag i juli. Då pyntar vi verandaen til storfint besøk og byr på noko godt å eta og drikka.

Du kan vandra rundt på eigedomen og helsa på dyra, sjå på hagen og slappa av med ein kaffikopp på ein benk i sola. Det vert også høve til å kjøpa med deg gardsproduktene våre heim.

Følg med på Facebook eller Instagram for meir informasjon om sommarkafé når det nærmer seg.

Nye produkt kjem

No når dei nye beda etter kvart vert klare og alt som skal i jorda kjem på plass, går vi over i ein ny fase for å produsera så mange produkt som mogleg til sommaren, hausten og fram mot jul.

Nett no haustar og tørker vi urter kvar dag som vi kan laga te og krydder av. Vi har sanka årets bjørkesevje og laga bjørkebladsaft, og kjem til å sanka fleire ville vekster gjennom sommaren til å laga safter, eddiker, oljer, geleer og anna. Snart kan vi også hausta vår aller fyrste sommerhonning, noko vi gler oss stort til! Og det vert sjølvsagt massevis av både ferske og foredla produkt frå hagen.

Vi gler oss til ein aktiv, fruktbar og spanande sommar med mykje nytt på tapetet, og vonar vi får sjå deg ved eitt eller fleire høve! 🙂

2021 – oppsummert

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Eit år i bilete

2021 har gått inn i historiebøkene, og med det er óg vårt fyrste heile år som bønder lagt bak oss. For eit innhaldsrikt år det har vore! Det verkar nesten utruleg at vi ikkje har budd her på garden i tre år allereie, for med alt som har skjedd dette året, kjenst det nesten sånn ut.

Det går sjølvsagt ikkje an å oppsummera eit heilt år på ein god måte i ein artikkel, men her kjem likevel eit forsøk. Og sidan bilete seier meir enn tusen ord, let vi bileta gjera jobben.

P.S. Året 2021 har verkeleg stått i dyrkinga sitt teikn, og mykje tid og arbeid er gått med på marknadshagen vår. Prosessen med sjølve etableringa av hagen kan du lesa om her.

Allereie i januar sådde vi dei fyrste frøa, og kjellaren vart omdanna til oppalsrom.

Å stå til knes i jord og søle og grava grøft kjem definitivt til å vera eit av dei sterkaste minna frå 2021.

Og i april og mai fekk vi våre fyrste lam på garden 🥰

Hønseflokken vår har vokst med mange kyllingkull, og hønsa har kost seg mykje ute.

Vi har gleda oss over alt som har spirt og grodd.

Og vi har hatt ein fantastisk haust heilt frå mai til desember 🙏

Vi fekk våre fyrste bier og hausta vår fyrste honning.

Vi har fått laga og testa ein haug med nye produkt.

Ikkje minst har vi hatt utruleg mange flotte dagar her på garden, og gleda oss over alle årstidene.

Vi takkar alle våre følgjarar, kundar og vener for den fantastiske støtta vi har fått i 2021. Gler oss til fortsetjinga!

Vil du verta ein del av Gjengevoll?

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Vi på Gjengevoll Mangesysleri ynskjer å knytta til oss folk som har lyst til å bidra inn i gardsdrifta på kort eller lang sikt. Vi ser etter deg som har lyst til å arbeida og kanskje bu på garden ei periode, som vil vera ein del av ein fellesskap, læra noko nytt og bidra i å byggja opp eit regenerativt gardsprosjekt.

Ein sosial fellesskap

For oss, Mari og Kjetil, handlar det å starta ein regenerativ gård like mykje om tilhøyrigheit og sosial berekraft som det handlar om miljø og dyrevelferd. Vi ynskjer å skapa fellesskap, gode relasjonar og samarbeid om garden. Difor ser vi no etter folk som i ei periode ynskjer å bruka tida og arbeidshenda sine på garden vår mot kost og losji.

Dette er deg:

Du er oppteken av – og interessert i å læra meir om – matproduksjon, berekraftig landbruk og regenerative metodar.
Du bur i eller i nærleiken av Bergen og ynskjer å verta ein del av ein sosial fellesskap med meining.
Du har lyst til å bu og arbeida på Gjengevoll i ei periode på eit par veker til nokre månadar (eller du kan koma fast nokre dagar i veka).
Du er open, nysgjerrig, glad i folk og ikkje redd for å ta i eit tak.

Dette ser vi for oss:

Vi ser for oss ei løysing der du bur på garden i ei avtalt periode og inngår i den daglege drifta. Du får ditt eige soverom og vert ein del av hushaldninga og deltek i fellesmåltid, husarbeid og andre daglege gjeremål.

Arbeidsmengde og oppgåver vil kunna variera, men vi ser for oss rundt 30 timers arbeid i veka mot full kost og losji. Om du har anna deltidsarbeid ved sidan av, kan ei alternativ løysing vera at du arbeidar rundt 15 timer i veka og bidreg til fellesutgiftane med 3 000 kroner i måneden. Ynskjer du ikkje å bu på garden, men berre få litt praktisk erfaring med gardsarbeid, kan vi avtala andre løysingar.

Om kvardagen på garden

Til vanleg er det oss husfolket, Mari og Kjetil, som bur fast på garden. Vi har ofte vener, familie og andre ressurspersoner innom i korte eller lengre perioder. Av og til har vi også helgedugnadar, så du må rekna med å møta på litt ulike folk. Om det er fleire som deg som ynskjer å koma og arbeida, kan det også vera du vert innlosjert med ein til.

På garden er Kjetil fulltidsbonde og den som arbeidar med gardsdrifta i kvardagen. Mari arbeidar på garden utanom kontortid. Arbeidsoppgåvene varierer etter årstid og behov som oppstår.

Vi har drive i eitt år og har i dag utegris, høns, sauer, bier og marknadshage med grønsaker. I tillegg baker vi og foredlar råvarer i eige produksjonslokale. Utgangspunktet vårt er å bruka så mykje som mogleg av ressursane som finst på og rundt garden. Kvardagen er variert, og kan bestå av å mata og stella dyr, sanka ville vekster, driva bygge- og vedlikehaldsarbeid, hogga trær, stella planter, selja varer på REKO, planleggja arrangement eller heilt andre ting. 2021 har vore oppstartsår kor vi har stabla den grunnleggjande drifta på beina. Vegen vert til medan vi går, og vi er framleis i utprøvingsfase, så det er stort rom for å påverka framtida til garden.

Å vera i oppstarten med å etablera ein regenerativ gard inneber at ikkje alt er perfekt og at vi ikkje er ekspertar, men at vi gradvis lærer meir og beveger oss i retninga vi ynskjer. Målet er ei mangfaldig og gjenoppbyggande gardsdrift der sunne økosystem, glade dyr og glade folk er i fokus. Vi er sikker på at du har noko verdifullt du kan læra oss, og at vi kan nok læra bort noko i retur.

Har du lyst til å vita meir om oss og garden, kan du sjekka oss ut på Facebook, på Instagram eller i podcasten vår, Gjengevoll Pludrecast.

Tykkjer du dette høyrast spanande ut, så ta kontakt med oss på hallo@gjengevoll.no og skriv litt om deg sjølv. Om det er aktuelt, tek vi ein uforpliktande samtale for å verta litt betre kjend. Om både du og vi tykkjer det er ein god idé, kan vi deretter verta einige om ei avtale som passar oss alle.

Vi snakkast! 🙂

Ein marknadshage i utvikling

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Denne våren har det skjedd store ting på Gjengevoll. Vi har nemleg byrja etableringa av marknadshagen vår!

Her planlegg vi å dyrka eit rikt utval av grønsaker, frukt, bær og blomar som skal kunna gi mykje god mat til lokalfolket vårt gjennom ein lang sesong. Men før vi fortel om alt som er gjort, så lurer du kanskje på kva ein marknadshage eigentleg er?

Marknadshageprinsippa

Marknadshage er ein driftsform som breier om seg i verda, og er ein form for grønsaksproduksjon som er kjenneteikna av at ein driv mangfaldig med mange ulike sortar grønsaker på eit lite område, litt som ein ekstra stor kjøkenhage. Ofte dyrkar ein ikkje på meir enn mellom nokre hundre kvadratmeter og opp til eit par dekar, noko som gjer denne produksjonsmåten veldig godt eigna til alle dei små og oppsplitta teigene vi har her på Vestlandet. Tanken er å få mest mogleg ut av areala og maksimera produktiviteten i laupet av vekstsesongen.

Innsatsmidlane er ofte få og enkle. Ein nyttar stort sett handreiskap og eigen muskelkraft, og sjeldnare traktorer og større maskiner. Det inneber at marknadshagedyrking er eit miljøvenleg, relativt fossilfritt og arealeffektivt alternativ til “vanleg” storskala traktorproduksjon. Ein kan dyrka utan mykje plass eller dyre investeringar, men produksjonen er til gjengjeld meir arbeidsintensiv. Kundane kjøper varene direkte frå produsenten, og er viljug til å betala litt ekstra for variasjonen, det at varene er kortreist og miljøvenleg, og at dei ofte har ein betre og ferskare kvalitet enn ein er vand med i butikken.

I tillegg til at marknadshager som regel har eit mykje større mangfald av sortar enn konvensjonell produksjon, er det ofte mykje fokus på jordhelse og resirkulering av næringsstoff i denne produksjonen. Ein nyttar gjerne permanente plantebed og ynskjer å forstyrra jorda så lite som mogleg for å byggja opp eit aktivt og sunt jordliv. I staden for pløying brukar ein ulike reiskap og hjelpemiddel for å lufta og forbetre jorda, og førebyggja erosjon og tap av næringsstoff. Kompost, organisk gjødsel og ulike former for jorddekke skal syta for at plantene får den næringa dei treng.

Marknadshagen på Gjengevoll

Planlegginga av den framtidige marknadshagen var noko av det fyrste vi gjekk i gong med etter at vi tok over garden i august 2020. Vi hadde lyst til å etablera ein liten, men riktberande hage kor vi kunne dyrka eit mangfald av grønsaker, frukt og bær, og som vi kunne hausta av både tidleg og seint i sesongen. Det var allereie ein kjøkenhage på garden frå før av, men vi ynskja å utvida han. Slik såg det ut før vi byrja:

Vi starta tidleg på hausten med å utvida området til om lag det dobbelte av den gamle hagen og setja opp eit nytt gjerde som kunne halda hjort og andre dyr ute. Vi rydda i gamle plastduker, hagereiskap og anna som låg i hagen, og så lot vi grisane våre få sleppa inn på området. Dei brukte nokre veker i laupet av hausten på å rydda, eta opp planter og røter, gjødsla og jamna ut arealet.

Etter at grisane hadde vore der, var jorda rydda og klar for å verta bearbeida. Men før vi kunne gå vidare med sjølve hagen, var vi nøydd å drenera arealet. All nedbøren om hausten hadde nemleg tydelig vist at tilstanden på dei gamle grøftene våre ikkje var gode. Dei klarte ikkje å ta unna vatnet når det regna mykje, og alle dei flate områda vart omgjort til innsjøer og store gjørmehol som det var uråd å bevega seg over.

Som kjent er det få planter som vil vakse når røtene står nedi vassjuk og tett jord, så det å få ein god infrastruktur for vasshandtering var heilt naudsynt. Og sidan jorda allereie var våt og vi ikkje ynskte å pakka han meir med tunge maskiner, vart det til at heile grøftearbeidet til hagen vart gjort med handmakt.

Så då byrja vi i april, då telen var gått i jorda, med å grava opp frå enden av marka (der den underjordiske grøfta går over til å verta ein open bekk), og heile vegen opp mot hagen.

Grøfting

Om du skulle vera i tvil: Grøfting for hand er enormt mykje arbeid. Takk og pris for dugnadsviljuge vener og familie som stiller opp og hjelper til! Dette prosjektet ville aldri kunne vorte gjennomført på tida utan dei rundt ti menneska som til ulike tider kom innom og hjalp til å grava.

Hovudgrøfta vart gravd ved å opna opp den gamle kistegrøfta under bakken og følgja den så langt den gjekk. Vi grov opp torvlaget og steinane som låg under, og til alt hell gjekk den ganske rakt og fint gjennom området kor hagen skulle liggja. Planen for hovudgrøfta har vore å ha ein open kanal som renn gjennom hagen. Ei open grøft gjev fleire fordeler, både at ho har meir kapasitet til å ta unna vatnet ved store nedbørsmengder, og at ho er positiv for naturmangfaldet. Dessutan tykkjer vi det er mykje kjekkare med rennande vatn som vi kan sjå og høyra, så då får det heller vera greit at vi tapar litt dyrkeareal.

Då hovudgrøfta var ferdig opna, måtte vi i tillegg grava opp stikkgrøfter på arealet der som drivhuset skulle stå, og leggja ned dreneringsrøyr slik at den flate myrjorda kunne få sjangs til å tørka opp.

I motsetnad til hovudgrøfta, som skulle vera liggjande open, vart stikkgrøftene lukka igjen sånn at vi kunne dyrka oppå. Vi grov dreneringsrøyra 50-60 centimeter ned i bakken med 2-3 meters mellomrom, la grus oppå og fylte på igjen med jord. Røyra måtte såpass ned for at vi skulle vera sikre på at plantene fekk 30 centimeter med jord til røtene sine. Endene på røyra stakk ut i hovudgrøfta.

Drivhus og oppalshus

Då det viktigste arbeidet med grøftene var gjort, kunne vi endeleg setja i gong å byggja drivhus!

Drivhuset vi har kjøpt er eit 5×12 meter stort drivhus frå Norgro. Her skal vi dyrka dei varmekrevjande vekstene, primært tomatar, agurk og paprika.

Vi tenkjer også å bruka det til å utvida dyrkesesongen. Om hausten og vinteren kan vi dyrka asiasalater, spinat og andre ting som held seg godt i kulda, og så kan vi byrja tidleg med reddik og utplanting av kål med ein gong våren byrjar å koma.

Jorda i drivhuset var prega av å vera organisk jord med mykje gamal og uomdanna torv og lite oksygen. Vi byrja med å gafla opp heile arealet på kryss og på tvers med eit breigreip, for å koma ned med luft til dei djupare jordlaga. Så strøydde vi på litt skjellsand for å betra PH-en litt, og eit lite lag med flis, primært for å gi litt meir luft i jorda. Så laga vi opphøgde bed med plankar, og la på eit godt lag med kompostjord på toppen.

Det å få ein skikkeleg god jord her inne, er ein langsiktig oppgåve vi kjem til å jobba med dei neste åra. Då vil vi kvart år tilføra ulike ting som kan gje struktur, luft og ein god næringssamansetning til plantene.

På den store utplantingsdagen flytta vi ut 98 tomatplanter, 54 agurkar, 10 physalis, ni auberginge, 4 tomatillo og ein del potter med forkultivert basilikum. Alle plantene hadde stått inne og venta tålmodig på å få koma ut, nokre av dei heilt frå februar.

Innimellom dei store plantene gjeld det å unytta plassen så godt som mogleg. Framover skal vi setja ut salater i mellomromma, og så meir basilikum og kanskje noko reddik.

Vi hadde også forkultivert ein god del paprikaer og chilier, men desse fekk ikkje plass i drivhuset. Heldigvis har vi også byggja eit eige oppalshus i vår kor desse kan fortsetja å stå.

Oppalshuset, eller plantebarnehagen som vi kaller han, byggja vi av tre, gjennomsiktige takplater og gjenbrukte, gamle vindauge. Han er bygd inntil husveggen og vender rett sør, så her bør det verta lunt og godt tidleg på året.

Urteterrasse og plantebed

Sjølv om vi no har fått både drivhus og oppalshus på plass, kjem mesteparten av dyrkingsarealet i hagen til å vera friland. Her skal vi på sikt dyrka opp og laga fleire ulike felt med permanente dyrkesenger. I dei brattaste partia planlegg vi å planta bærbusker og laga nokre små terrasseringar.

Så langt har vi arbeida mest med feltet foran huset. Her er terrenget ganske bratt, og for å få mindre helning har vi byggja opp ein terrasse i tre og lagt opp til eit dyrkingsfelt både oppe og nede.

Nede har det no byrja å verta riktig fint etter at beda kom på plass og vi fekk planta ut alle dei forkultiverte plantene. Vi har fått ut grønnkål, hodekål, squash, gresskar, bladbete, og direktesådd bønner, erter, neper, svartrot og havrerot. I det øvre feltet skal vi planta ut jordbær og ei rekkje ulike urtar som framleis står i pottane sine og venter spent på å koma ut i jorda når beda er klare.

Som du skjøner, er det mykje arbeid som gjenstår før vi kan sei at hagen er ferdig, men vi tykkjer vi har gjort ganske store framskritt i laupet av dei siste to månadane. Vi hadde nok tenkt at vi skulle ha klart i alle fall eitt dyrkingsfelt til for denne sesongen, men samstundes gjorde den seine vinteren at vi ikkje kom i gang før i april. Dessutan var grøftearbeidet meir tidkrevjande enn vi hadde sett for oss på grunn av dei ekstra stikkgrøftene vi måtte grava. Så alt i alt er vi ganske nøgde. Vi gler oss til å få endå meir av infrastrukturen på plass i laupet av sommaren og hausten, og visa fram alle dei små og store framskritta. Og så kjem vi til å vera klar for å setja i gong med dyrkesesongen slik at vi kan levera kortreiste grønsaker så tidleg som mogleg til neste vår. Det vi produserer i år vert selt på REKO-ringene etter kvart som det vert hausteklart. Følg gjerne med på @mangesysleriet på Instagram for å sjå kva som skjer i hagen frå dag til dag 🙂

På feil veg

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Det er grunn til å stoppa opp og tenkja litt alvorleg på kva som skjer med landbruket vårt.

Vi på Gjengevoll vart fødd på åttitalet. På den tida var det over 100 000 jordbruksbedrifter i Noreg. På femtitalet var det 200 000!
I dag nærmar vi oss 35 000 aktive gardsbruk.

Sidan år 2000 har tal mjølkeprodusentar gått ned frå 22 000 til 7 000. Det er nesten 70 prosent på tjue år. Arealet som er dyrka i Noreg har på same tid vorte redusert med ein firedel. Ein firedel!

I år meldar ein av fire bønder at dei planlegg redusert produksjon i 2021. Kvifor? Fordi dei ikkje har høve til å importera arbeidarar frå andre land. Arbeidarar det norske landbruket har gjort seg avhengig av fordi dei er viljuge til å jobba for ein mykje lågare løn enn nordmenn.

På den korte tida vi på Gjengevoll har levd, har vi altså ikkje berre slutta å dyrka store deler av jorda og lagt ned 2/3 av arbeidsplassane i landbruket, men dei resterande arbeidsplassane er avhengig av sosial dumping og arbeid utanfrå våre eigne grensar for å kunne gå rundt.

Kallar ein dette effektivt og framtidsretta? Korleis kan eit slikt landbruk vera berekraftig?

Svaret er at det er det ikkje.

Det er eit sykdomsteikn at det er så vanskeleg å leva av å laga mat at fleire hundre bønder gir seg kvart år. At vi er avhengig av underbetalte arbeidarar frå andre land fordi ingen nordmenn tykkjer det er verdt løna. At vi treng å leggja beslag på areal i Brasil og andre land fordi det er meir «lønsamt» enn å bruka dei areala vi har rett utanfor døra. I kva slags verd gjev det meining?

Når vi har ein næring kor folk ikkje kan få rettferdig betalt for å gjera ein ærleg og viktig jobb, så bygger vi heile landbruket vårt på eit vaklevorent fundament.

Vi, Mari og Kjetil, starta opp drifta av Gjengevoll Mangesysleri i fjor fordi vi vil gjera opprør mot denne utviklinga. Vi er ikkje einig i at den einaste retninga framover er ein utvikling kor den norske bonden vert så stor og effektiv at landbruket til slutt ikkje finst og bøndene er ein utdøydd rase.

Vi meiner at det trengst fleire bønder i landet vårt, ikkje færre. At vi er nøydd til å bruka større delar av dei dyrkbare areala våre. At vi må produsera maten vår sjølv på eigne areal. At vi må slutta å akseptera at matproduksjon skal vera så mykje lågare betalt enn alle andre oppgåver i samfunnet. At vi må byrja å betala det maten faktisk kostar.

Vi er overbevist om at det går an å leva som små jordbrukarar. At det går an å driva ein liten gard med «tungdrivne» areal. At det å nytta ressursane så godt vi kan, samstundes som vi har respekt for dyra og naturen, er ekte berekraft. Og at det å laga kortreist og ærleg mat, er framtida.

Det er det vi ynskjer å jobba for. Og vi trur mange av dykk der ute er einig med oss.

Takk til alle de som kjøper lokalmat og støttar ei anna retning for det norske landbruket.

Korleis redda ei verd i krise?

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Om billeg brokkoli og dyre konsekvensar

Vi les og høyrer det kvar einaste dag: Verda må verta meir berekraftig. Vi står oppi ei klimakrise, folk svelt, miljøet vert øydelagd og artar døyr. Vi må endra på heile samfunnet, få til ei total omlegging, for å klara å bremsa utviklinga.

Vi les det. Og så tenkjer vi: jaja. Men kva skal eigentleg eg gjera med det? Det er jo ei heilt håplaus oppgåve. Kvar skal ein eigentleg byrja?

Og så går vi i butikken. Handlar mat. Nett slik eg gjorde for nokre dagar sidan.

I butikken eg var i hadde dei brokkoli til 7, 90 per stykk. Han var importert frå Spania.

Brokkoli til 7, 90 per stykk?

Om ein gjev det nokre sekund og tenkjer seg om, byrjar ein å skjøna at det er ganske vanvittig.

Tenk på alt som skal til for at den brokkolien havna der i butikkhylla på Bjørkheim.

Først må nokon ha planta han. Forkultivert han. Satt han ut i jorda. Gitt han næring og sytt for at han ikkje vart eten opp av skadedyr. Passa på han i kanskje fleire månader. Og så: Hausta. Vaska. Pakka. Og så forflytta med bil, lastebil og fly eller båt for at han skulle koma til Noreg. Kor han vart motteken, kanskje sortert, emballert og frakta på nytt, lagt ut i hylla og prisa i butikken.

Tenk kor mykje tid som har gått med. Tenk kor mange menneske som har vore involvert. Tenk kor mykje drivstoff og energi som har blitt brukt.

Og så kostar han berre 7, 90?

Korleis i huleste går det an at vi i Noreg kan kjøpa brokkoli frå Spania til 7,90 per stykk?

Eg stod der i butikken og imploderte litt, og så tenkte eg vidare.

Eg veit ikkje kva som er løysinga på alle verdas problem og kriser, men eg veit i alle fall at det ikkje går an å ha eit berekraftig matsystem der brokkolien kostar 7, 90. Det skal ikkje vera mogleg. Og det burde ikkje vore lov.

Kven sin feil er det at det er slik? Er det matkjedene? Er det staten? Er det dei i Spania? Er det oss som går i butikken og handlar desse varene kvar dag og bidreg til etterspurnad av billege og langreiste varer?

Eg veit ikkje heilt kven som har mest feil. Og eg trur ikkje det er nyttig å leggja skuld. Men eg trur at vi har makta til å endra det.

Forestill deg at du bur i ein bygd eller ein liten tettstad. Plassen har skule, butikkar, kommunehus, kyrkje, lokalavis og det meste anna ein har behov for og som er vanleg på ein plass.

Men noko skil seg ut.

I staden for at det er ein eller to bønder som driv alt jordbruksarealet i bygda, så er det ti. Tjue. Eller femti.

I staden for at folk handlar alle grønsakene sine, så har alle ein liten kjøkenhage kor dei dyrkar litt kvar.

Dei som ikkje har plass eller ork til å dyrka, kan gå til ein bonde i bygda og handla maten sin der. Kanskje vera med i eit andelslandbruk og møta folk på dugnad som dei kan dyrka maten saman med.

Eller dei kan gå på marknaden ein gong i veka kor alle dei lokale matprodusentane møtast. Skravla med naboen og slå av ein prat med bonden. Smaka på gulrøter som er dratt opp av jorda same dag. Kjøpa kjøt av dyr som er slakta på det lokale slakteriet. Eller osten som er ysta på det lokale ysteriet.

Brokkolien kostar ikkje 7, 90, men du kan vera trygg på at det du betalar går rett til å gje bonden ein rettferdig løn for arbeidet ho har gjort med å laga god mat på ein måte som tek vare på miljøet.

I staden for at du brukar pengar på billege klede frå Kina og andre ting du eigentleg ikkje treng, brukar du heller meir av pengane dine på det som du puttar i munnen og som gjev deg næring kvar dag. I tillegg bidreg pengane på å gje fleire menneske – kanskje også deg sjølv – moglegheit til å jobba lokalt, med jobbar som bidreg til både bygda di og den store kloden.

Folk et betre, et meir kortreist, har betre relasjonar med kvarandre, har meir tid og fleire har jobbar i nærleiken av der dei bur.

Ein draum?

Kanskje. Men eg trur at om vi skal finna ein veg ut av alle krisene vi står i, som er så tett samanvevd og påverkar alt liv på denne kloden, så har vi ikkje noko val anna ein å prøva å ta nokre skritt nærare den draumen.

Eg trur at om eit matsystem skal vera berekraftig, så må meir av maten vi kjøper vera lokalt produsert.

Vi må laga tettare handelsnettverk og kortare reiseveger for maten.

Vi må foredla meir av maten lokalt og leggja igjen meir av pengane våre i bygda vår, kommunen vår, fylket vårt og landet vårt.

Vi må få fleire bønder som driv meir mangfaldig på mindre areal.

Vi må foredla meir av maten i nærleiken av der vi bur og skapa større verdiar av han.

Vi må vita meir om korleis maten vår er laga og stilla strengare krav til at han skal vera laga på ein måte som tek omsyn til dyr, natur og folk.

Vi må rett og slett setja sunn, sakte, ekte, ærleg og kompromisslaus mat på topp og i sentrum av agendaen.

For ingenting er viktigare for oss enn maten som held oss i live. Og lite påverkar helsa vår og helsa til planeten meir enn nettopp maten.

Dårleg mat gjer både oss og planeten sjuke. Dårleg mat gjer at folk vert utnytta og ikkje får ein løn å leva av. Dårleg mat bidreg til enorme klimagassutslipp. Dårleg mat gjer at artsmangfoldet døyr ut, at skogane vert hogga, at jordsmonnet vert utarma, at vassdragene vert forureina. Dårleg mat presser hundrevis, tusenvis av dyr saman på altfor små areal. Dårleg mat er næringsfattig mat, som er laga med flest mogleg snarvegar for å pressa mest mogleg profitt ut av eit system som er øydelagd.

Dårleg mat er billeg mat med skjulte kostnader.

Bra mat er det motsatte. Bra mat har ikkje skjulte kostnader, men mange synlege gevinster.

Så når vi høyrer om alle desse store, globale krisene og vert heilt handlingslamma og passivisert fordi dei er for store til at vi kan gjera noko med dei:

Hugs at det er du og eg som kjøper mat kvar dag. Det er du og eg og kvar einskild annan, som handlar og et mat kvar einaste dag, som kan endra på matsystemet.

Kvar einaste lille ting du brukar pengar på, sender eit signal. Kvar krone du legg igjen hjå bondenaboen din, kvar einaste brokkoli du kjøper på reko istaden for i butikken importert frå Spania, sender eit signal som får konsekvenser på andre sida av kloda.

Vi er alle ein del av den store verda. Heldigvis treng ikkje ansvaret for å redda heile verda og rydda opp i alle dei store krisene falla på kvar og ein av oss.
Men det vi kan gjera, er å gjera noko kvar dag for å få vår eigen lille flik av verda til å verta litt betre.

Våre første månader som bønder

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Vi overtok garden i august, og no er det november. Det vil seia at vi har vore bønder i nesten tre månadar. Herrejemini, som tida flyg!

Eg tenkte det kunne vera ein passande tid å ta ein liten status på kva som har skjedd i denne tida. Det er jo så mykje som hender at det kan vera litt vanskeleg å få oversikt, både for oss og sikkert for de som følgjer med!

Eit halsbrekkande livsprosjekt

For dei som ikkje kjenner oss så godt frå før av, kan det vera greitt med litt bakgrunnsinformasjon. Eg (Mari) og mannen min Kjetil overtok altså garden vi bur på for tre månadar sidan.

Hadde vi noko tilknytning til garden frå før? Nei.

Hadde vi noko røynsle med gardsdrift? Ikkje noko særleg.

Kjentest det litt ut som vi kasta oss ut i eit heilsprøtt prosjekt utan noko sikkerheitsnett? Absolutt!

Det vi hadde, var ein draum om eit meir meiningsfullt liv med gardsarbeid og praktiske arbeidsdagar, kor vi klarte å skapa eit levebrød av naturen. Vi hadde oppegåande hovuder, en god del ulik røynsle og kunnskaper, ein smule forretningsteft og eit idealistisk ynskje om å driva berekraftig lokalmatproduksjon på lag med naturen.

No var det tid for å gjera alvor av draumen. Så vi pakka sakene våre og flytta frå Bergen by og ut på landet i Samnanger.

Å koma i gong fort

Det store spørsmålet før vi flytta inn, var kor mykje vi ville klare å få gjort før jul og før vinteren kom.

Som bonde er man nemleg heilt prisgitt årstidene og sesongane, og det er i vekstsesongen mesteparten av produksjonen skjer. Så det å ikkje ha fått utnytta årets sesong i nokon særleg grad, det var sjølvsagt ein utfordring.

Vi var heilt nye bønder som skulle verta kjent med eit nytt gardsbruk, læra oss korleis vi skulle driva, og testa ut ulike produksjonar og produkt. Samstundes trengte vi noko å få inntekt av – det ville vore for seint å venta heilt til neste sommar når vi samstundes har mykje utgiftar og investeringar som kostar mykje pengar.

Difor var litt av utfordringa å finna noko som kunne gi oss noko inntekt raskt, medan vi byggja opp drifta vår samstundes.

Gris, høns og sau

For å få nokre inntekter på denne sida av jul, valte vi difor å kjøpa ti slaktegrisar som vi har fôra opp sidan 1. september. Grisar veks fort, og ein får mykje kjøt per dyr. Difor kan det vera ein lur produksjon å investera i når ein er i oppstarten.

Grisane våre har fått gå ute heile tida. Fyrst budde dei på det gamle sauefjøset med fri tilgong til ein stor luftegard, så vart dei flytta til kjøkenhagen for å rydda den (her planlegg vi oppstart av marknadshage med grønsaksproduksjon til neste år), og no seinast er dei flytta enno ein gong til eit nytt, friskt beite. Snart er dei klare til å verta slakta, og då skal dei verta god julemat for privatkundar som held til i Bergen og nabokommunane. (Vi sel grisane som kvarte grisar, partert og pakka inn, og vi har framleis nokre igjen til sals – sjå her).

I tillegg til grisane starta vi opp med ein liten hønseflokk. (Dei flytta faktisk inn før vi gjorde det, så det vart nokre veker med pendling for å stella og mata dei i byrjinga). Vi starta med 21 høns, fire kyllingar og ein hane. Etter kvart fekk vi to hanar til, og enno seinare kom det til ein ny flokk med kyllingar som vart rugd ut på garden. Det vil sei at flokken vår er i vekst, og vonleg vil den verta enno ein god del større i det neste året.

Det vil også sei at vi rimeleg fort hadde et produkt å selja, nemleg egg! Det har aldri vore den store produksjonen, og vi vert ikkje akkurat rike av det, men det kjentest bra å vera i gong med noko og kunna levera kartongar til kundar med Gjengevoll-logoen på.

Det var kanskje først i midten av september, då saueflokken vår kom til gards, at vi verkeleg byrja å kjenne at vi hadde ein “ekte” gard. Både grisar og høns er flotte dyr som det er kjekt å jobba med, og som til ein viss grad kan nyttiggjera seg fleire fôrressursar, men når det kjem til gardsdrift basert på norske og vestlandske ressursar, er beitedyr absolutt det som gjev mest meining. Våre ti gammalnorske spælsau, som vi fekk frå Langegården i Bergen, kom rett ned frå fjellbeitet og byrja å eta på graset på bøen. (Graset hadde for øvrig vakse seg altfor langt sidan det ikkje hadde vore slått eller beita i sommar).

Å sjå beitedyr i sitt rette miljø, og kjenne lukta av ull på garden, det kjentest riktig. Og veldig, veldig godt.

Så, kva har vi eigentleg gjort?

Det er det freistande å svara “ikkje på langt nær så mykje som vi skulle ynskje!”.

Men på ein anna side vil eg sei vi har gjort uendeleg mykje med tanke på at vi berre har budd her i mindre enn tre månadar.

Vi har flytta inn i eit hus, med alt det inneber av oppakking, tilvenning, justeringar og turar til IKEA.

Vi har vorte kjent med ein heilt ny heimplass, ein ny kommune, nye naboar og (for min del) ein ny jobb.

Vi har lært ein del om kva det vil sei å ha høns, sauar og grisar.

Vi har bygd kompostplass, renska i fjosen, fylt låven med vinterhøy, flytta grisar til nytt beite to gongar (lettare sagt enn gjort!), gjerda ein del, leita etter sauar på rømmen, reinska opp i ein stor hage og hatt to dugnader.

Vi har lest mykje fagstoff om alt frå marknadshagedrift, internkontroll og hønsehald til dreneringstiltak, tilskotsordningar og forretningsdrift. Eg har også vore ei veke på ystekurs i Aurland (høyr kva eg lærte der i episode 16 av podcasten vår), og snart skal eg byrja på eit marknadshagekurs som skal gå fram mot sommaren til neste år.

Vi har byrja å selja varer på REKO-ringene (i Eikelandsosen og Samnanger førebels), og har byrja innreia produksjonslokalet vårt slik at vi kan bruka det til å laga stadig fleire varer (det har vorte nokre seine og slitsame kveldar med lefsebaking).

Vi har stukke “haudet ut”, hoppa ut i det og lansert oss som bedrift for heile verda, vore i lokalavisa og marknadsført dei første produkta våre (du kan tru det er skummelt!).

(Og apropos å stikka haudet ut – nemnte eg at vi både har ein gardspodd med nye episodar kvar måndag OG ein Instagramkonto som vert oppdatert dagleg?)

Vi har og fått våre første mindre gode erfaringar: daude høner, kyllingar som vart teken av rovdyr og plagar med heilt uhorveleg mykje mus (som kjem seg inn OVER ALT og et KVA SOM HELST), i fjosen, i veggane, i taket, i kjøkenskåpet, i kjellaren, i stuen, you name it.

Så, altså:

Å skulla oppsummera dei siste månadane på ein dekkande måte er litt vanskeleg.

Det har vore den travlaste tida i våre liv. Det har vore hektisk, stressande og slitsamt. Det har og vore enormt lærerikt. Samstundes har det kjentes litt som at kvar gong vi lærer noko nytt, dukkar det tusen nye ting opp som paddehatter, og at vi aldri kjem til å verta utlært.

Å starta å driva ein gard er overveldande.

Læringskurva er bratt, og det er så uendeleg mykje meir ein har lyst til å gjera, enn ein har tid til.

Vi skulle gjerne allereie ha fått laga ny innreiing til fjosen, satt opp drivhus og gjerda heile eigedomen. Vi hadde planar om at det nye hønsehuset skulle vera ferdig i august, og vi har enno ikkje rukke å byrja. Over alt ser vi ting vi har lyst til å gjera, og det kan vera veldig frustrerande å ikkje rekka over halvparten av det ein ynskjer, og ofte stadig kjempa mot klokka fordi mange ting må skje til ein bestemt tid av året. Rekk vi det ikkje, må vi venta til neste år.

Den viktigaste erfaringen vi har gjort oss så langt, er kanskje denne:

Ting tek lengre tid enn vi skulle ynskje.

Og den viktigaste lærdomen er:

Det må vi akseptera.

Ting tek den tida dei tek.

Vi kan ha alle dei store planane vi berre vil, men døgret får ikkje fleire timer av den grunn. Og om ein gardsdrift skal vera berekraftig, kan vi ikkje basera oss på at vi skal jobba oss i heil.

Vi må også ha pauser.

Vi må også rekka å nyta garden vår, livet vårt, stoppa opp og eksistera i alt det fine vi har og skaper.

TAKK for at du fylgjer med!

Vi på Gjengevoll er brennande engasjert for berekraftig matproduksjon, ærlegheit og god informasjon.

Ein viktig grunn til at vi skriv her på bloggen, at vi deler i sosiale media og at vi tek oss tida til å laga podcast kvar veke, er at vi ynskjer å dela reisa vår med andre.

Det inneber å vera open om både oppturane og nedturane.

Vi vonar at vi på den måten kan engasjera fleire til å bry seg om kvar maten kjem frå, og til å støtte matproduksjonssystemer som tek vare på dyra, naturen og oss menneske. Kanskje vi til og med kan bidra til at andre tek steget og følgjer draumen om å starta ein gard eller ein bedrift.

Tusen takk til alle dykk som fylgjer med oss, som gjev oss tilbakemeldingar, som kjøper varer frå oss, deler podcasten eller som berre generelt bidreg med positivitet og støtte.

De er verdas BESTE heiagjeng!

Kva kostar eigentleg maten?

Ukategorisert / Av Mari Austvoll Gjengedal

Eg vart oppildna til å skriva litt om pris på mat, og om kva maten vi et eigentleg kostar. Ikkje berre om prisen ein betalar i butikken, men om alle kostnadane som ligg bak. Bakgrunnen er at det er eit tema vi byrja å prata om i denne vekas pludrecast (podcasten til oss på Gjengevoll) og noko eg brenn mykje for. (Om du vil høyra oss prata om det i podcasten, kan du spela av episoden under frå om lag 25 minutter inn i episoda.)

Eg har lenge vore oppteken av at maten skal ha ein riktig pris og at bonden skal få rettferdig betalt for alt arbeidet ho gjer. Eg tykkjer stort sett at maten vi kjøper i butikken er altfor billeg med tanke på arbeidet som ligg bak. Dei statlege subsidiane som går til å produsera mat, kjem i stor grad forbrukarane til gode, og vi bruker mindre av inntekta vår på mat no enn vi nokon gong har gjort før (rundt 11 %). Samstundes er fortenesta ved å produsera mat så låg at jordbruket slit med rekrutteringa. Det er mykje hardt arbeid og stort sett fleire timer enn eit vanleg årsverk, men til mykje lågare timepris. Det er ikkje berekraftig. No når vi har kjøpt vår eigen gard og planlegg å gjera matproduksjon til eit levebrød, er dette med prissetjing av varer noko som ikke berre er eit politisk og teoretisk engasjement, men noko som i stadig større grad kjem til å ha ein direkte påverknad på livet vårt og moglegheita vår til å kunna driva og leva på denne garden.

Mat på idealisme?

Det er mange idealistar innanfor lokalmat. Ein vel gjerne å driva smått og med direktesal fordi ein ynskjer å driva meir på dyra og naturen sine premiss – i liten skala og med moglegheit til å følgja opp dyra og produksjonen tettare.

Det er ikkje til å koma unna: når ein skal driva ein gard etter økologiske, regenerative eller heilskaplege prinsipp, kostar det. Det kostar i form av arbeidstimer, råvarer, dyrare innsatsmidlar, færre snarveger og meir langsiktige biologiske prosesser. Samstundes er det mange som kvir seg for å ta betalt det maten kostar. Dette sjølv om ein grunnleggjande regel for einkvar bedrift er at ein må kunna dekka utgiftane og gå i pluss for at bedriften skal kunna ha livets rett.

Eg føler nesten at ein del matprodusentar ikkje tør å ta seg betalt for arbeidet dei legg ned. At om ein dekker dei løpande produksjonskostnadane og ikkje går i minus, så får det vera greit, liksom. At ein ikkje tør å sei “eg fortener også å ha løn!”. Og at mange difor prisar varane sine for lågt.

Men alt har ein pris. Og alle dei skjulte kostnadane tenkjer ein gjerne ikkje på når ein står i butikken eller handlar på bondens marknad. Ta eit egg til dømes.

Verdien til eit egg

Førebels er egg den einaste varen vi har solgt frå garden vår. Sidan vi er heilt nye gardbrukarar og heilt nye som bedriftseigarar, er vi ikkje stø på priskalkylar enno, og har heller ikkje mykje grunnlag å ta slutnadar på. Men vi byrja reknestykket med å sjå på fôrkostnadane.

Sidan vi ynskjer sunne høner og fôr som er produsert mest mogleg i tråd med dei verdia vi sjølv har for matproduksjonen, vil vi ha eit godt fôr. Det er no ein gong slik at ein stort sett får det ein betalar for, så då vert det ikkje det billegaste fôret. Sidan hønsa våre er aktive høns som får vera ute og bevega seg mykje, er også forbruket av fôr antakelegvis noko høgare enn det vil vera i industriproduksjonen. Og sidan vi vil ha sunne, gamle rasar som ikkje er avla for raskast mogleg vekst og høgast mogleg produksjon, legg ikkje hønsa våre like mange egg som ei industrihøne. Dette tatt i betraktning, vert kostnaden per egg kanskje nesten 4 kroner. Og det er kunn fôrkostnaden.

Deretter kan ein rekna på kor mykje det kostar å kjøpa kvar høne og kor mykje det kjem til å kosta i materialer og arbeidstid for å byggja hønsehuset vi skal laga til dei. Dette er grunninvesteringar som på eitt eller anna vis må tilbakebetalast i det lange laup, om produksjonen skal vera berekraftig.

I tillegg kan ein rekna på kor mange arbeidstimer ein brukar på å stella hønsa, handla fôr, vaska og pakka egg, kjøpa kartongar, driva marknadsføring, sal og rekneskap. For ikkje å snakka om kva det kostar i drivstoff, bompengar og bilhald for å frakta varane til kundane, om dei ikkje kjem til garden sjølv. Og! Om ein er momsregistrert, må ein leggja på 15% moms. Som betyr at når du som forbrukar kjøpar ein vare, sit bonden igjen med 15% mindre enn prisen du betalte.

(Og merk at vi har enno berre prata om dei direkte kostnadane, ikkje noko om moglegheita til å driva med overskot og få ein avkastning ein kan byggja bedriften på vidare, noko som er eit sjølvsagt mål i all berekraftig næringsverksemd.)

Når ein byrjar å tenkja på alt dette, skjønar ein fort at det å ta 20, eller til og med 30 kroner for ein sekspakning med høgkvalitets egg, det er ikkje berekraftig. Ja, tenkjer ein nøye etter, er det eigentleg rart at ein forventar at eit egg, eit heilt dagsverk til ei høne, som er stappfull av viktige næringsstoff og er noko av det sunnaste ein kan eta, skal kosta så lite som det ofte kostar i butikken.

Kva er rettvis løn?

Slik vi produserar mat på i dag, vert veldig mange av kostnadane subsidiert av bonden. Til dømes, hvis vi på Gjengevoll skulle tatt utgangspunkt i ein timepris på 290 kroner timen, som var løna til ein gjennomsnittsnordmann i 2019, ville all maten vi produserte verta utruleg mykje dyrare enn alle andres. Difor tek vi ein lågare timepris enn det ein kan forventa i en “vanleg” jobb kor ein er tilsett (og så kan ein jo spørja seg om kor rettvist eller berekraftig dét er).

Som sjølvstendig næringsdrivande har vi sjølv ansvar for å bestemma kor mykje løn vi skal ha, og her kjenner vel mange på det å vekta eigen inntekt opp mot moglegheita til å driva bedriften vidare. Dess mindre løn vi tek ut, dess meir kan vi bruka på å dekka utgiftane og byggja bedriften vidare. Men kor låg løn er akseptabelt?

Vi som matprodusentar har akkurat dei same utgiftane som andre. Vi har også huslån, gjeld, oppussingsbehov og må handla mat i butikken. Somme vil gjerne også dra på ferie av og til, kanskje gå på restaurant eller på ein konsert i ny og ne. Det burde ikkje vera urimeleg å forventa.

Og her kjem spørsmålet inn om kven som skal vera ansvarleg for at bonden får betalt? Som sagt, vi må sjølv setja prisen på produkta (og dette er ein viktig plass å starta), men som samfunn har vi vel og eit felles ansvar for syta for at folk som arbeidar får løna dei fortener? Eller kvifor skal det vera akseptabelt at heile resten av samfunnet får ein inntekt og ein levestandard som dei som produserar mat til oss alle ikkje får?

Bevisste forbrukarar

Eg trur vi har ein stor jobb å gjera i alle ledd for at lønen til bonden skal verta betre og prisen på maten skal vera meir i samsvar med det den faktisk kostar å produsera.

For det første tykkjer eg matprodusentar (dei av oss som sel direkte til forbrukarar og difor har meir makt til å bestemma prisen på varane våre sjølve), må ta seg betre betalt. Det er negativt for alle at nokon prisar seg sjølv altfor lågt. Det gjev eit falskt bilete til forbrukaren av kva som ligg bak maten og kva den faktisk kostar. Andre vert tvungen til å setja ein lågare pris enn dei bør, eller risikera å ikkje få solgt varane sine. Det er eit kapplaup mot botnen.

Men vi har og ein stor jobb å gjera med å synleggjera kva for kostnader som finst. Kva ligg bak den prisen vi tek? Kvifor er dette produktet dyrare enn det ein kjøpar i butikken? Til dømes er det lettare å skjøna kvifor svinekjøtet er dobbelt så dyrt som “vanleg kjøt” i butikk, om ein veit at ein kjøper kjøt frå ein rase som ullgris, som får færre ungar, veks saktare enn industrigrisen og difor kostar meir for bonden å holda. Samstundes får man kjøt som held langt høgare kvalitet og gjev ein heilt anna smaksoppleving.

Bevisste og kunnskapsrike forbrukarar er den beste allierte til bonden. Dei store kjedene her i Noreg har altfor mykje makt og kan tyna produsentane til smertegrensen. Når vi ser kor lite pengar den konvensjonelle bonden som leverer råvarer til butikken, sit igjen med av den prisen du betalar, er det tydeleg at alternative marknadskanaler er ein viktig veg å gå, både for at “idealistiske ” bønder skal kunna driva med omsyn for dyr og miljø, og for at forbrukarane skal kunna kjøpe unike produkt med godt samvit.

At du handlar på bondens marknad, på REKO eller på andre vis direkte frå bonden, er med på å støtta opp om eit meir berekraftig matsystem. At du er viljug til å betala litt meir for maten (dei fleste av oss har fint råd til det), og ikke automatisk tenkjer at mat skal vera billeg, er kjempeviktig. Og at både bønder og forbrukarar er transparent på dei reelle kostnadane, slik at vi alle kan endra forventningane til kva mat kostar, er sentralt.

For hugs at det alle meste av maten vi kjøpar antakelegvis burde vera mykje dyrare. Og det faktum at han ikkje er det, betyr berre at det er nokon andre som har betalt kostnadane som du ikkje ser. Anten dyra, naturen eller bonden sjølv.