Eg vart oppildna til å skriva litt om pris på mat, og om kva maten vi et eigentleg kostar. Ikkje berre om prisen ein betalar i butikken, men om alle kostnadane som ligg bak. Bakgrunnen er at det er eit tema vi byrja å prata om i denne vekas pludrecast (podcasten til oss på Gjengevoll) og noko eg brenn mykje for. (Om du vil høyra oss prata om det i podcasten, kan du spela av episoden under frå om lag 25 minutter inn i episoda.)
Mat på idealisme?
Det er mange idealistar innanfor lokalmat. Ein vel gjerne å driva smått og med direktesal fordi ein ynskjer å driva meir på dyra og naturen sine premiss – i liten skala og med moglegheit til å følgja opp dyra og produksjonen tettare.
Det er ikkje til å koma unna: når ein skal driva ein gard etter økologiske, regenerative eller heilskaplege prinsipp, kostar det. Det kostar i form av arbeidstimer, råvarer, dyrare innsatsmidlar, færre snarveger og meir langsiktige biologiske prosesser. Samstundes er det mange som kvir seg for å ta betalt det maten kostar. Dette sjølv om ein grunnleggjande regel for einkvar bedrift er at ein må kunna dekka utgiftane og gå i pluss for at bedriften skal kunna ha livets rett.
Eg føler nesten at ein del matprodusentar ikkje tør å ta seg betalt for arbeidet dei legg ned. At om ein dekker dei løpande produksjonskostnadane og ikkje går i minus, så får det vera greit, liksom. At ein ikkje tør å sei “eg fortener også å ha løn!”. Og at mange difor prisar varane sine for lågt.
Men alt har ein pris. Og alle dei skjulte kostnadane tenkjer ein gjerne ikkje på når ein står i butikken eller handlar på bondens marknad. Ta eit egg til dømes.
Verdien til eit egg
Førebels er egg den einaste varen vi har solgt frå garden vår. Sidan vi er heilt nye gardbrukarar og heilt nye som bedriftseigarar, er vi ikkje stø på priskalkylar enno, og har heller ikkje mykje grunnlag å ta slutnadar på. Men vi byrja reknestykket med å sjå på fôrkostnadane.
Sidan vi ynskjer sunne høner og fôr som er produsert mest mogleg i tråd med dei verdia vi sjølv har for matproduksjonen, vil vi ha eit godt fôr. Det er no ein gong slik at ein stort sett får det ein betalar for, så då vert det ikkje det billegaste fôret. Sidan hønsa våre er aktive høns som får vera ute og bevega seg mykje, er også forbruket av fôr antakelegvis noko høgare enn det vil vera i industriproduksjonen. Og sidan vi vil ha sunne, gamle rasar som ikkje er avla for raskast mogleg vekst og høgast mogleg produksjon, legg ikkje hønsa våre like mange egg som ei industrihøne. Dette tatt i betraktning, vert kostnaden per egg kanskje nesten 4 kroner. Og det er kunn fôrkostnaden.
Deretter kan ein rekna på kor mykje det kostar å kjøpa kvar høne og kor mykje det kjem til å kosta i materialer og arbeidstid for å byggja hønsehuset vi skal laga til dei. Dette er grunninvesteringar som på eitt eller anna vis må tilbakebetalast i det lange laup, om produksjonen skal vera berekraftig.
I tillegg kan ein rekna på kor mange arbeidstimer ein brukar på å stella hønsa, handla fôr, vaska og pakka egg, kjøpa kartongar, driva marknadsføring, sal og rekneskap. For ikkje å snakka om kva det kostar i drivstoff, bompengar og bilhald for å frakta varane til kundane, om dei ikkje kjem til garden sjølv. Og! Om ein er momsregistrert, må ein leggja på 15% moms. Som betyr at når du som forbrukar kjøpar ein vare, sit bonden igjen med 15% mindre enn prisen du betalte.
(Og merk at vi har enno berre prata om dei direkte kostnadane, ikkje noko om moglegheita til å driva med overskot og få ein avkastning ein kan byggja bedriften på vidare, noko som er eit sjølvsagt mål i all berekraftig næringsverksemd.)
Når ein byrjar å tenkja på alt dette, skjønar ein fort at det å ta 20, eller til og med 30 kroner for ein sekspakning med høgkvalitets egg, det er ikkje berekraftig. Ja, tenkjer ein nøye etter, er det eigentleg rart at ein forventar at eit egg, eit heilt dagsverk til ei høne, som er stappfull av viktige næringsstoff og er noko av det sunnaste ein kan eta, skal kosta så lite som det ofte kostar i butikken.
Kva er rettvis løn?
Slik vi produserar mat på i dag, vert veldig mange av kostnadane subsidiert av bonden. Til dømes, hvis vi på Gjengevoll skulle tatt utgangspunkt i ein timepris på 290 kroner timen, som var løna til ein gjennomsnittsnordmann i 2019, ville all maten vi produserte verta utruleg mykje dyrare enn alle andres. Difor tek vi ein lågare timepris enn det ein kan forventa i en “vanleg” jobb kor ein er tilsett (og så kan ein jo spørja seg om kor rettvist eller berekraftig dét er).
Som sjølvstendig næringsdrivande har vi sjølv ansvar for å bestemma kor mykje løn vi skal ha, og her kjenner vel mange på det å vekta eigen inntekt opp mot moglegheita til å driva bedriften vidare. Dess mindre løn vi tek ut, dess meir kan vi bruka på å dekka utgiftane og byggja bedriften vidare. Men kor låg løn er akseptabelt?
Vi som matprodusentar har akkurat dei same utgiftane som andre. Vi har også huslån, gjeld, oppussingsbehov og må handla mat i butikken. Somme vil gjerne også dra på ferie av og til, kanskje gå på restaurant eller på ein konsert i ny og ne. Det burde ikkje vera urimeleg å forventa.
Og her kjem spørsmålet inn om kven som skal vera ansvarleg for at bonden får betalt? Som sagt, vi må sjølv setja prisen på produkta (og dette er ein viktig plass å starta), men som samfunn har vi vel og eit felles ansvar for syta for at folk som arbeidar får løna dei fortener? Eller kvifor skal det vera akseptabelt at heile resten av samfunnet får ein inntekt og ein levestandard som dei som produserar mat til oss alle ikkje får?
Bevisste forbrukarar
Eg trur vi har ein stor jobb å gjera i alle ledd for at lønen til bonden skal verta betre og prisen på maten skal vera meir i samsvar med det den faktisk kostar å produsera.
For det første tykkjer eg matprodusentar (dei av oss som sel direkte til forbrukarar og difor har meir makt til å bestemma prisen på varane våre sjølve), må ta seg betre betalt. Det er negativt for alle at nokon prisar seg sjølv altfor lågt. Det gjev eit falskt bilete til forbrukaren av kva som ligg bak maten og kva den faktisk kostar. Andre vert tvungen til å setja ein lågare pris enn dei bør, eller risikera å ikkje få solgt varane sine. Det er eit kapplaup mot botnen.
Men vi har og ein stor jobb å gjera med å synleggjera kva for kostnader som finst. Kva ligg bak den prisen vi tek? Kvifor er dette produktet dyrare enn det ein kjøpar i butikken? Til dømes er det lettare å skjøna kvifor svinekjøtet er dobbelt så dyrt som “vanleg kjøt” i butikk, om ein veit at ein kjøper kjøt frå ein rase som ullgris, som får færre ungar, veks saktare enn industrigrisen og difor kostar meir for bonden å holda. Samstundes får man kjøt som held langt høgare kvalitet og gjev ein heilt anna smaksoppleving.
Bevisste og kunnskapsrike forbrukarar er den beste allierte til bonden. Dei store kjedene her i Noreg har altfor mykje makt og kan tyna produsentane til smertegrensen. Når vi ser kor lite pengar den konvensjonelle bonden som leverer råvarer til butikken, sit igjen med av den prisen du betalar, er det tydeleg at alternative marknadskanaler er ein viktig veg å gå, både for at “idealistiske ” bønder skal kunna driva med omsyn for dyr og miljø, og for at forbrukarane skal kunna kjøpe unike produkt med godt samvit.
At du handlar på bondens marknad, på REKO eller på andre vis direkte frå bonden, er med på å støtta opp om eit meir berekraftig matsystem. At du er viljug til å betala litt meir for maten (dei fleste av oss har fint råd til det), og ikke automatisk tenkjer at mat skal vera billeg, er kjempeviktig. Og at både bønder og forbrukarar er transparent på dei reelle kostnadane, slik at vi alle kan endra forventningane til kva mat kostar, er sentralt.
For hugs at det alle meste av maten vi kjøpar antakelegvis burde vera mykje dyrare. Og det faktum at han ikkje er det, betyr berre at det er nokon andre som har betalt kostnadane som du ikkje ser. Anten dyra, naturen eller bonden sjølv.